در تحلیل بیانیه لوزان مقاله ای در ویژه نامه سوزنبان منتشر شد که با توجه به استقبال دوستان متن کامل آن در ادامه خواهد آمد.

در رابطه با «تفاهم لوزان» تحلیل ها و برداشت های متفاوتی ارائه شده است که برخی بسیار تند و برخی نیز بسیار خوشبینانه بوده است.

هر مذاکره ای میدان چانه زنی و عرصه بده بستان امتیازاتی است که دو طرف از هم ستانده یا به یکدیگر واگذار می‌کنند.مهمترین نکته ای که در تحلیل مذاکرات باید با دقت و موشکافی مد نظر قرار بگیرد «ارزیابی نسبت داده ها و ستانده ها» یا به بیان دیگر «توازن تعهدات دو طرف» است.نوشتار پیش رو با اعتماد به فرزندان انقلاب در تیم مذاکره کننده هسته ای و با اصل قرار دادن «متن تفاهم لوزان» - متن قرائت شده توسط دکتر ظریف وزیر محترم امور خارجه و خانم موگرینی نماینده 1+5- (و نه فکت شیت منتشر شده توسط امریکا) ، به جرح و تعدیل مسئله پرداخته و نتایج بررسی خود را در قالب نقدی مشفقانه و به نیت اصلاح عرضه می‌دارد.

بیانیه لوزان و پاسخ به 1+12  سوال

در رابطه با «تفاهم لوزان» تحلیل ها و برداشت های متفاوتی ارائه شده است که برخی بسیار تند و برخی نیز بسیار خوشبینانه بوده است.

هر مذاکره ای میدان چانه زنی و عرصه بده بستان امتیازاتی است که دو طرف از هم ستانده یا به یکدیگر واگذار می‌کنند.مهمترین نکته ای که در تحلیل مذاکرات باید با دقت و موشکافی مد نظر قرار بگیرد «ارزیابی نسبت داده ها و ستانده ها» یا به بیان دیگر «توازن تعهدات دو طرف» است.نوشتار پیش رو با اعتماد به فرزندان انقلاب در تیم مذاکره کننده هسته ای و با اصل قرار دادن «متن تفاهم لوزان» - متن قرائت شده توسط دکتر ظریف وزیر محترم امور خارجه و خانم موگرینی نماینده 1+5- (و نه فکت شیت منتشر شده توسط امریکا) ، به جرح و تعدیل مسئله پرداخته و نتایج بررسی خود را در قالب نقدی مشفقانه و به نیت اصلاح عرضه می‌دارد.

در آغاز مقاله تذکر چند نکته را لازم می‌دانم.اولا پیشاپیش از طولانی بودن متن عذرْخواهم؛ چرا که اهمیت بحث و دقت نظر در موضوعات این امر را ناگزیر کرده بود.اما امید دارم تا دوستان خواننده تا پایان مطلب را دنبال کرده و بعد از آن ما را از نقطه نظرات خود بهره مند سازند.در ثانی صراحتا باید عرض کنم که مبنای این تحلیل بر دو گزاره مهم استوار خواهد بود.به نظر نگارنده به کار بردن لفظ «لوزانچای» همانقدر غلط است که تعبیر «پیروزی بزرگ» ؛  و «خائن» قلمداد کردن تیم مذاکره کننده ی پر تلاش کشورمان همانقدر به دور از انصاف و منطق است که «دوست» پنداشتن امریکا.

الف ) درباره کلیات بیانیه لوزان

در طول چندین روز مذاکره فشرده موضوعات مختلفی از سوی دو طرف طرح شده و در رابطه با آنها بحث و تبادل نظر صورت گرفته است.در برخی موارد بحث ها تا رسیدن به نتیجه مشخص دنبال شده و دو تیم روی راه حل هایی نیز به توافق رسیده اند و همانطور که دکتر عراقچی در روز ماقبل پایانی بدان اشاره کردند سندهای مکتوبی از توافقات نیز بین دو طرف رد و بدل شده است.باید دانست که بیانیه پایانی تنها بخشی از محتوای مذاکرات 10 روزه است که برای اعلام عمومی به رسانه ها و در ساعات پایانی مذاکرات تهیه شده است.جناب دکتر ظریف در برنامه نگاه یک به صراحت اعلام کردند که برای نگارش این متن نهایتا 2 یا 3 ساعت زمان صرف شده و حتی تا زمان خارج شدن از هتل نیز به صورت چرک نویس بوده و خط خوردگی های زیادی داشته است.در نتیجه باید گفت بر خلاف آنچه در فضای رسانه ای منعکس شده است آنچه در لوزان اهمیت دارد بیانیه پایانی نیست.بیانیه پایانی تنها خروجی یک سلسله بحث های بسیار جزیی و مفصل درباره چارچوب نهایی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) است.پس آنچه در درجه اول مورد اهمیت قرار دارد جزییات راه حل هایی است که دو طرف در حین گفتگو ها بدان دست پیدا کرده اند؛ نه بیانیه مطبوعاتی پایانی که بیشتر جنبه رسانه ای موضوع است.این متن بسیار کلی است اما ما سعی خواهیم کرد تا در چارچوب همین متن رسمی که مورد تایید دو طرف نیز هست به بحث درباره خروجی مذاکرات لوزان بپردازیم.

1) آیا بیانیه لوزان یک توافق الزام آور است ؟

در پاسخ به سوال بالا باید گفت خیر! همانطور که تیم مذاکره کننده هسته ای کشورمان به کرات اعلام کرده اند بیانیه لوزان به هیچ وجه یک توافق الزام آور حقوقی نیست.البته اعلام عمومی این متن توسط نمایندگان دو طرف در مقابل دوربین های تلویزیونی قطعا به لحاظ اخلاقی الزام آور خواهد بود.

اما آیا این بدان معناست که سرانجام ِنزدیک به 10 روز مذاکرات سخت و فشرده - که گاها تا پاسی از شب ادامه داشته- آنهم در سطح وزرای خارجه 7 کشور و نماینده اتحادیه اروپا تنها یک بیانیه رسانه ایِ کلی و بدون بار حقوقی و غیر الزام آور بوده است؟ اگر اینطور بوده پس موضوع ضرب الاجل 31 مارس چطور توجیه پذیر خواهد بود؟!

باز به سخنان دکتر ظریف استناد می‌کنیم که گفته بودند تنها 3 ساعت از کل زمان این ده روز صرف تهیه بیانیه پایانی شده است.پس همانگونه که گفته شد بیانیه لوزان همه ی ماجرا نیست.بلکه اصلْ، تعهداتی است که در پشت درهای بسته مذاکرات بین دو طرف توافق شده است.تعهداتی که به لحاظ حقوقی لازم الجرا خواهد بود.پس باید اینطور نتیجه گرفت که بیانیه لوزان یک سند حقوقی نیست اما مواردی که به صورت اسناد مذاکره بین دو طرف رد و بدل شده اند کاملا تعهد آور و پایبندی به آنها ضروریست.علاوه بر تعهداتی که در همین بیانیه مشترک آمده بخش هایی از این اسناد و جزییات نیز در دو فکت شیت ارائه شده از سوی دو تیم ایرانی و امریکایی قابل رویت است.

2) چرا فکت شیت ها و تفسیر های مختلفی از مذاکرات لوزان از سوی دو طرف صادر شده است؟ به واقع داستان این فکت شیت ها چیست؟

یکی از اصلی ترین موارد اختلافی در روزهای پایانی نحوه اعلام علنی موارد توافق شده بود.تیم مذاکره کننده هسته ای کشورمان بارها بر اعلام نتایج مذاکرات به صورت یک «بیانیه مطبوعاتی» که دربرگیرنده کلیات راه حل های توافق شده بود، تاکید داشت.اما در طرف مقابل امریکا با این توجیه که بشدت تحت فشار کنگره برای ضرب الاجل 31 مارس است خواهان آن بود تا جزییات بیشتری از موارد توافق شده رسانه ای شود.اتفاقی که بالاخره در Media Statement  یا «یادداشت رسانه ای» که بعد از انتشار «خلاصه راه حل های برنامه جامع اقدام مشترک» (متن غیر رسمی وزارت خارجه ایران از توافقات لوزان) و پس از قرائت «بیانیه مشترک» دکتر ظریف و خانم موگرینی، توسط سایت رسمی وزارت خارجه امریکا منتشر شد، افتاد.

3) آیا فکت شیت ایرانی و فک شیت امریکایی با هم متضاد هستند ؟

اما نکته جالب این است که مجموعه این سه متن - بر خلاف آنچه ظاهرا به نظر می‌رسد - تا حدود زیادی نسبت به هم همپوشانی دارند و محتوای متون به جز در موارد خاصی بر هم منطبق اند.به بیان دیگر این سه متن با یکدیگر اختلافات زیادی دارند اما در بسیاری از موضوعات با هم در تضاد نیستند.به گونه ای که می‌توان با لحاظ کردن مخرج مشترک آنها ساختمان یک توافق - که قسمت اعظمی از توافق اصلی تیرماه(برجام) را تشکیل می‌دهد- استخراج کرد.

مطلبی که از پاسخ ارنست مونیز به خبرنگارانی که دقیقا از اختلافات گسترده این متن ها پرسیده بودند نیز کاملا قابل برداشت است.وی در پاسخ به سوالی در رابطه با سندهای متفاوت منتشر شده توسط ایران و آمریکا درباره بیانیه لوزان؛ با اشاره به اینکه ایران و امریکا اختلافی در این باره ندارند، گفت: «ما داریم درباره یک توافقنامه، منتهی با میزان تأکیدهای متفاوت (بر بخش‌های مختلف آن) صحبت می‌کنیم».

غنی سازی

4) ایران تا چه مقدار می‌تواند غنی سازی داشته باشد؟

مهمترین نکته ای که در مذاکرات لوزان در مورد غنی سازی وجود دارد «عدم تناسب میزان توافق شده با نیاز عملی» کشورمان است.طبق تفاهم لوزان ایران تعهد داده است تا ظرفیت (capacity)، سطح (level)، و میزان ذخایر (stockpile) اورانیوم غنی شده خود را به مقدار قابل توجهی کاهش دهد.مطابق با توافقات انجام شده ایران تنها قادر خواهد بود تا 5 هزار سانتریفیوژ فعال در اختیار داشته باشد.این میزان از سانتریفیوژ ها همگی از نوع نسل اول (IR1) و منحصرا در نطنز خواهد بود.دیگر سایت غنی سازی ایران در فردو که از سال 2011 اورانیوم با غنای 20٪ تولید می‌کرد نیز به طور کلی تغییر ماهیت (Convert) خواهد داد و دیگر یک سایت غنی سازی نخواهد بود بلکه صرفا یک مکان برای تحقیق و توسعه فیزیک خواهد شد.البته هزار ماشین سانتریفیوژ در فردو نگهداری میشود اما ایران حق داشتن هیچ مواد شکافت پذیری در فردو را نخواهد داشت.(There will not be any fissile material).بنابراین و مطابق با متن صریح تفاهم لوزان، نطنز تنها مرکز غنی سازی ایران خواهد بود.( There will be no other enrichment facility than Natanz) آن هم با 5هزار سانتریفیوژی که اورانیوم را بیش از 3.5 درصد غنی نخواهند کرد و با این تفاسیر نهایت قابلیت تولید آن 6 هزار سو اورانیوم غنی است.

5) با توجه به تفاهم لوزان آیا ایران خواهد به 190 هزار سو غنی سازی دست یابد ؟

تا سال 2021 نیاز عملی ایران به اورانیوم غنی شده 190 هزار سو خواهد بود.با این میزان تعهدات عملا کشورمان نخواهد توانست تا به تامین نیاز های خود دست یابد.به همین دلیل لازم است تا تیم مذاکره کننده کشورمان یا در مورد این اعداد به چانه زنی بیشتری بپردازد یا در بحث تحقیق و توسعه این امکان را برای ایران فراهم کنند تا بتواند بر روی سانتریفیوژ های نسل های بالاتر کار کرده تا بوسیله آنها و با یک جهش فنی در آینده نیاز عملی خود را  در کمترین زمان تامین نماید.

6) چرا فردو تا این حد برای طرف مقابل مهم بود ؟

اما اینکه چرا طرف مقابل تا این حد روی سایت فردو حساسیت نشان داده و در نهایت خواستار تغییر ماهیت آن شد نیز نکته ای کلیدی است.با توجه به اینکه سایت هسته ای فردو در 40 متری زمین قرار دارد و از لحاظ موقعیت طبیعی نیز کوهی با ارتفاع 80 متر عملا حفاظ  پدافندی غیر عامل مهمی محسوب می‌شود به لحاظ امنیتی در موقعیت منحصر به فردی قرار داشته و همین ویژگی باعث شده بود تا عملا از تهدیدات نظامی نیز در امان باشد.به همین دلیل امریکا و مخصوصا رژیم صهیونیستی تاکید خاصی روی تغیر ماهیت سایت فردو داشتند.

بازرسی ها و دسترسی های آژانس

7) پروتکل الحاقی چه امکانی را به آژانس خواهد داد؟

مطابق با متن بیانیه لوزان ایران متعهد به اجرای پروتکل الحاقی (Additional Protocol)  شده است.ضمنا ایران قبول کرده است تا کد 1.3 را نیز اجرا کند.موارد مندرج در پروتکل الحاقی شامل دو بخش اصلی می‌شود. پروتکل الحاقی این امکان را به آژانس می‌دهد تا به بهانه بررسی فعالیت های هسته ای از هر نقطه مشکوکی اقدام به بازرسی نماید.به این ترتیب تمام نقاط حساس و محرمانه کشور در معرض خطر بازرسی سازمانی قرار می گیرد که پیش از این اطلاعات مربوط به موضوع هسته ای کشورمان را در اختیار سرویس های جاسوسی دیگر کشورها قرار داده بود .اقدامی برخلاف قوانین مصرح آژانس که در نهایت منجر به شهادت دانشمندان هسته ای ما شد.

نکته دیگر مرتبط با پذیرش پروتکل الحاقی غیر قانونی بودن پذیرش داوطلبانه آن است.مجلس در سال 85 با گذراندن قانونی دولت های جمهوری اسلامی را از پذیرش این پروتکل منع کرده است و تعهد ایران در این تفاهم نامه دارای اشکال قانونی است.نقوی حسینی نایب رییس کمیسیون امنیت ملی مجلس نیز در اینباره به صراحت از غیر قانونی بودن اجرای این پروتکل بدون مجوز مجلس خبر داد.

8) تعهدات فراپروتکلی چه امکانی ویژه ای را به آژانس خواهد داد ؟

اما یکی دیگر از نقاط نگران کننده بیانیه لوزان پذیرش اجازه دسترسی های بیشتر (Enhanced access) بخوانید دسترسی های فرا پروتکلی - که به آژانس برای بررسی تمام مسئله های گذشته و حال است.در ادامه این بخش از بیانیه آمده است :  Including to clarify past and present issues.. کارشناس فن می‌گویند تنها موردی که از گذشته برنامه هسته ای ایران باقی مانده است بحث PMD (Possible military dimention) یا ابعاد احتمالی نظامی‌است.این بخش از بیانیه لوزان این امکان را به بدخواهان جمهوری اسلامی خواهد داد تا به بهانه مسئله هسته ای گذری نیز به برنامه های نظامی متعارف کشورمان داشته باشند.محدوده ای که مسلما جزو خطوط قرمز  ماست.البته سخنان قاطعانه وزیر محترم دفاع و دیگر فرماندهان نظامی در این خصوص قابل ستایش بود اما چه خوب است که تیم مذاکره کننده هسته ای نیز در این مورد با بازی خوانی حریف را در این مورد خلع سلاح کرده و با پافشاری و ایستادگی بر اصول در سه ماه آینده در نگارش متنی متقن موفق عمل کرده و از دست اندازی به ناموس امنیتی و دفاعی کشورمان جلوگیری کند.

تحریم ها

9) ساختار کلی تحریم های ظالمانه علیه ایران چگونه است؟

قبل از ورود به بحث تحریم ها تذکر چند نکته ضروری است.

الف : تحریم های اعمال شده بر علیه کشورمان در دو دسته 4 تایی قابل تقسیم بندی است.به لحاظ موضوعی این تحریم ها به 4 بخش تقسیم می‌شوند تحریم های مربوط به حقوق بشر،تحریم های مربوط به حمایت از تروریسم، تحریم های مربوط به موشک های بالستیک و تحریم های هسته ای.

دومین 4 تایی مربوط به تقسیم بندی تحریم ها از منظر مبدا صادر کننده است.از این لحاظ تحریم های اتحادیه اروپا،تحریم های شورای امنیت سازمان ملل ، تحریم های ریاست جمهوری امریکا و تحریم های کنگره لیستی 4 قسمتی را تشکیل می‌دهند.

ب : مجددا تاکید می‌شود که استناد ما همچون دیگر موارد این متن به متن بیانیه لوزان است و نه فکت شیتی که توسط امریکایی ها منتشر شد.در صورتی که بنا به استناد به متن امریکایی ها بود اوضاع تحریم ها بسیار فاجعه بار تر از آن چیزی است که در ادامه خواهد آمد!

اینک با توجه به نکات بالا به موشکافی متن بیانیه لوزان در مورد تحریم ها خواهیم پرداخت.

10) آیا تحریم ها به صورت همه جانبه و یکجا لغو خواهد شد؟

مبحث تحریم ها تقریبا تنها قسمتی از بیانیه لوزان است که به تعهدات طرف مقابل یعنی کشور های 1+5 پرداخته است.به عبارت دیگر همه اقداماتی که ایران متعهد به انجام آنها شده در یک کفه ترازو و لغو تحریم ها در کفه دیگر ترازوی معامله لوزان قرار گرفته است.اما مهمترین موضوع مورد دغدغه مردم و حتی خود مسئولین این است که آیا با انجام این تعهدات بسیار سنگین بالاخره همه تحریم های َظالمانه علیه کشورمان برطرف خواهند شد؟

پاسخ این پرسش بسیار قاطعانه ولی تلخ است.با صراحت باید گفت :خیر! «تمام تحریم ها یکجا لغو نخواهند شد».در بیانیه لوزان تنها نسبت به امکان برطرف شدن برخی از تحریم های مربوط به موضوع هسته ای(Nuclear Related) و آن هم بعد از تایید آژانس (IAEA-verified) اشاره شده است. علاوه بر انحصار متن بیانیه لوزان بر قید Nuclear Related باراک اوباما نیز در سخنرانی رسمی خود اینگونه به صحبت پرداخت: . «تحریم های دیگر از جمله حمایت از ترویسم و موشک های بالستیک و حقوق بشر همچنان باقی خواهند ماند.»

11) آیا بیانیه لوزان در مورد همزمانی اجرای تعهدات ایران و لغو تحریم ها صراحت دارد ؟

گفتنی است متن بیانیه به صورت کاملا مبهمی به «همزمانی» (Simultaneously) تایید آژانس و لغو تحریم های اتحادیه اروپا و امریکا اشاره دارد اما عملا بین گام های تعهد شده هر طرف ترتب زمانی بوجود خواهد آمده چنانکه ابتدا این ایران است که باید به تعهدات خود عمل کند و پس از آن پروسه بررسی و تایید آژانس طی شود و در آخر در صورتی که آژانس به طرف مقابل اطمینان بدهد که ایران به طور کامل به تعهدات خود عمل کرده است آنگاه فرآیند برداشتن تحریم های مرتبط با موضوع هسته ای آغاز خواهد شد.

12) آیا تعهدات ایران «قابلیت برگشت پذیری» دارد ؟

در همینجا لازم است تا این تذکر داده شود که اقدامات تعهد شده کشورمان کاملا «عملیاتی و اجرایی» و در مقابل تعهدات حریف  صرفا «سیاسی» است.مثلا تعهدات ایران در موضوع اراک به گونه ایست که قلب راکتور فعلی آن در فرآیند بازطراحی و بازسازی عملا از بین خواهد رفت در صورتی که لغو تحریم ها با یک بخشنامه نیز قابل اجرا خواهد بود.در کنار هم قرار دادن این دو موضوع نگرانی ها نسبت به بد عهدی طرف مقابل را بیش از پیش خواهد کرد.به گونه ای که در صورتی که آژانس به هر دلیلی تایید اقدامات ایران را با مشکل مواجه کند یا امریکا به تعهد خود مبنی بر لغو تحریم ها بی اعتنایی نشان دهد «فرآیند بازگشت» زمان بر بوده و فرضا در مورد راکتور اراک 3 ، 4 سال به طول خواهد انجامید.بنابراین با فرضی که گذشت بدون آنکه اتفاق خاصی افتاده باشد چرخ صنعت هسته ای ایران ابتدا متوقف و سپس چندین سال به عقب برخواهد گشت.

اما نکته نگران کننده دیگری که امیدواری به لغو یکجای تحریم ها را نقش بر آب می‌کند کاربرد دو فعل متفاوت برای سه نوع تحریم ذکر شده است.با وجود اینکه در مورد تحریم های اتحادیه اروپا و شورای امنیت کلمه «لغو» (Terminate)  عینا آورده شده اما در مورد تحریم های مربوط به امریکا فعل Cease استفاده شده که به معنی «توقف موقت» (Temporary stop) است!

13) پیشنهاد ما چیست ؟

از مجموع بحث های مطرح شده باید اینطور نتیجه گرفت که بنا به گفته تیم مذاکراتی خستگی ناپذیر کشورمان نسبت به کمک کننده بودن انتقادات دلسوزان و با توجه به غیر الزام آور بودن تفاهم لوزان نیاز است تا نقاط ضعف احتمالی در فرصت باقی مانده اصلاح شده تا در سایه درایت تیم مذاکره کننده راه برای انجام توافقی که از هر نظر منافع ملی کشورمان را به بهترین نحو ممکن مقدور می‌سازد هموار گردد.